Artikelen
Veilig werken aan elektrische apparaten
door Ed van der Weele
Beste forumlezers,
Een aantal artikelen op het forum hebben mij enige tijd geleden ernstig verontrust. Schakelingen voor meethulpjes die rechtstreeks op het lichtnet worden aangesloten en adviezen over transformatoren die maar gedeeltelijk correct zijn... Een onbedachtzame handeling kan na zo'n advies fataal zijn! Een paar raadgevingen om het gezonde verstand van de liefhebbers van die prachtige hobby die het verzamelen en restaureren van oude radio's en tv's is weer even op scherp te stellen lijkt mij daarom hier op zijn plaats.
- Elektriciteit kan dodelijk zijn.
Iedereen zal wel eens een elektrische schok hebben gehad en is daar toen flink van geschrokken, maar omdat er niets ernstigs gebeurde ga je gewoon weer door met hetgeen je aan het doen was.
Besef echter dat een stroomstoot van slechts 40 milli Ampère (0,04 Ampère) voldoende is om de dood ten gevolge te hebben!
Die stroomstoot kan twee gevolgen hebben:- Beschadiging van het zenuwstelsel
- Fibrileren van de hartspier
- Zorg altijd voor een geïsoleerde ondergrond:
rubberen schoenzolen, geïsoleerde werktafel en stoel. - Aardlekschakelaar
In woningen gebouwd na circa 1980 is een aardlekschakelaar verplicht, evenals bij renovatie of uitbreiding van de elektrische installatie. De aardlekschakelaar onderbreekt de netspanning zeer snel als een verschil van meer dan 30 mA tussen de toe- en afvoerleiding (fase en nul) ontstaat.
Als in de woning geen aardlekschakelaar aanwezig is, kan een aardlekschakelaar worden gebruikt die als "stopcontactunit" in de handel is (o.a. Brennenstuhl DI-10A). - Hoofdschakelaar voor de werkplek binnen handbereik
Een dubbelpolige hoofdschakelaar voor de hele werkplek (onderhanden radio, meetinstrumenten, soldeerbout etc.) maakt snel ingrijpen mogelijk als er iets fout gaat.
Een stopcontactenblok met dubbelpolige schakelaar volstaat. - Gebruik indien mogelijk een scheidingtransformator
Een scheidingstransformator zorgt voor isolatie van het lichtnet ten opzichte van "aarde". Het 230 Volt lichtnet is in het transformatorhuisje bij u in de wijk met de "nul" met de aarde verbonden. De fase (de bruine draad in de huisinstallatie) heeft hierdoor een potentiaal van 230 Volt ten opzichte van alle -min of meer- met de aarde contact makende constructies.
De secundaire wikkeling van de scheidingstrafo mag niet worden geaard. Dus in principe ook het toestel niet waaraan wordt gemeten. Maar omdat veel meetinstrumenten wél zijn geaard blijft het oppassen geblazen. - Een VARIAC is géén scheidingstransformator.
De meeste variacs (transformatoren met instelbare spanningsaftakking) zijn zogenaamde autotrafo's, dat wil zeggen dat er op de kern van de trafo één spoel is gewikkeld die wordt aangesloten op 230 Volt. Over die spoel loopt een stroomafnemer die zorgt voor een gereduceerde en instelbare spanning.
Omdat het slecht één spoel betreft, vindt geen isolerende scheiding plaats tussen het lichtnet en de secundaire gereduceerde spanning. - Een verhuistrafo is géén scheidingstransformator.
Verhuistrafo's zijn ook autotrafo's, dat wil zeggen dat er op de kern van de trafo één spoel is gewikkeld die wordt aangesloten op 230 Volt. De verhuistrafo transformeert slechts de aangeboden spanning van 230 Volt naar 110 of 127 Volt, maar omdat het slecht één spoel betreft vindt geen isolerende scheiding plaats tussen het lichtnet en de gereduceerde spanning. - Zogenaamde U-toestellen zijn per definitie levensgevaarlijk
Radiotoestellen met seriegevoede buizen, meestal buizen uit de U-serie, zijn meestal geschikt voor wissel- en gelijkspanning. In dit soort toestellen ontbreekt een netspanningstransformator. Hierdoor is de massa van het apparaat rechtstreeks verbonden met de netspanning. Afhankelijk van de stand van de netsteker kan dit de nul of de fase zijn. In het geval van de "nul" aan de massa is gevaar minder, maar de anode- en gloeispanningen hangen wél aan de fase. - Voor TV's geldt het zelfde als voor U-radio's
- Een transformator in een radio is echter geen garantie dat de radio veilig is
Een trafo in een radio kan soms een autotrafo zijn, waardoor de hele radio alsnog direct aan de netspanning hangt. Raadpleeg dus altijd het schema, of meet met een ohmmeter of er een directe verbinding is tussen de polen van de netstekker en het chassis; zet daarbij de aan/uitschakelaar op aan. - Meetschakelingen zonder transformator
Een meetschakeling waarin geen transformator is getekend, is bij voorbaat verdacht. Het moet al heel duidelijk zijn aangegeven hoe de schakeling moet wordt gebruikt voordat voetstoots mag worden aangenomen dat de schakeling ook veilig is. - Röntgenstraling van TV's
In TV's ontstaat in de hoogspanningskooi röntgenstraling. Zet de TV nooit aan terwijl de hoogspanningskooi is geopend.
Ik hoop dat met deze raadgevingen de radiohobby met even veel enthousiasme, maar wel veiliger zal worden bedreven.
Voor aanvullingen op deze veiligheidswenken houd ik mij zeer aanbevolen.
Veel plezier met de radiohobby en werk veilig!
Groeten, Ed
Met dank aan Kees van Dijke en Wouter Nieuwlaat voor hun bijdragen